CHỮ NÔM kapa sengoloa sa mehleng sa Se-Vietnamese le Menehelo ea Khale ea Lingoliloeng tsa Vietnamese - Karolo ea 4

Hits: 523

Nguyễn Khắc Kham

… E tsoele pele bakeng sa karolo ea 3:

Nalane ea lingoliloeng tsa Sevietnam Nôm^**

    Ka mokhoa o mong, ho tloha qetellong ea lekholo la leshome le metso e meraro la lilemo ho isa bohareng ba lekholo la mashome a mabeli la lilemo, e nkile karolo e sebetsang ho polelo le phetiso ea lingoliloeng tsa Sevietnam.

    Nalane ea lingoliloeng tsa Sevietnam ka nôm tse phetseng lilemo tse ka bang makholo a supileng li ka aroloa nakong tse kholo tse latelang.

1) The TrầnHồ nako (lekholong la leshome le metso e meraro le la leshome le metso e mene la lilemo). 
2) The Lê-Mạc nako (lekholong la leshome le metso e mehlano le la leshome le metso e tšeletseng la lilemo). 
3) The Lê trung hưng kapa nako ea ntoa ea Leboea-Boroa (Lekholong la leshome le metso e supileng le metso e robeli la lilemo). 
4) The Nguyễn nako (la leshome le metso e robong le halofo ea pele ea lekholo la mashome a mabeli la lilemo).

1) Nako ea Trần-Hồ

 Ho latela Khâm-định Việtsử thong-giám Cương-mục 定 越 史 通 鑑 綱 目, sengoli sa pele se sebelisitse chữ nôm thothokisong e ne e le Nguyễn Thuyên 詮 詮 or Hàn Thuyên 詮 詮 mme ba bang ho ne ho thoe ba latela mohlala oa hae. Ba ne ba le joalo NguyễS S Cố 士 固, 'me Chu An 安 安. La ho qetela le Nguyễn Thuyên ho tlalehiloe hore e ne e le bangoli ba ka ho fapana QuốcngU ti tập Seakhi 集 (Chu An, mongoli) le Phi sa tập 沙 集.

   Ka bomalimabe, bobeli ba pokello ena ea Nôm litemana li ile tsa lahleha. Ho latela Bùi Huy Bích 輝 璧 (1744-1818), Trê Cóc 𤥫 𤥫 kapa pale e litemaneng tsa le Catfish le Toad e boetse e ngotsoe ka la Trần, empa letsatsi le nepahetseng la tšōmo ena ea Satane e kene lục-bat metre, ha e e-so tsebisoe ho fihlela hajoale.³³ Holim'a moo, Trinh Thử 貞 鼠kapa panya e ntle ke thothokiso e phetang ho nôm, Pale e litemaneng tsa Vương Tuhng 嬙 傳, le mengolo e meng e ts'eletseng ea nôm e amanang le Pale ea Nguyễng Biểu 表 傳 ho ne ho nkuoa hape e le la ho tloha qetellong ea Trần. Leha ho le joalo, ho bile le khang e kholo haholo ka letsatsi la bona la 'nete.³³

    Mabapi le lingoloa ka Nôm tlase ho HậTrần le Hồ  ho tlalehiloe hape hore ka 1387 tlasa puso ea Morena Trần Ðế Nkhiện 晛, Ntate oa Morena TrầN Nghệ MONA 藝 宗, hoba a inehele Hồ Quí Ly 季 釐 ebe Lê Quí Ly 梨 季 釐, sabole e nang le mongolo Văn vũ toàn tài quân thần đồng đức 梨 季 釐 (Ka bobeli seithuti le mohlabani, sehlooho se khabane se sebeletsang Morena ea khabane)³⁴, Quí Ly o qapile litemana ka puo ea moo ho mo bontša teboho. Hamorao, ka 1437, e le Morena Thái T.ổ ea Lê leloko la borena le ne le batla ho bala mehlala ea litlatsetso le litemana tse ngotsoeng ho nôm ka Hồ Quí Ly, Nguyễn Trái, ho tlalehiloe hore o atlehile ho bokella le ho hlahisa ho eena tse ling tsa lingoliloeng tsena.³⁵

2) The Lê-Mạc nako

    E tšoanang Nguyễn Trái hape ho thoe o tlohetse lingoloa tse ling ho Nôm, joalo ka Ứkhlong thi tập, thothokiso e ntlafalitsoeng puong ea batho ba setso e lebisitsoeng ho Thị Lộ, ngoanana ea rekisang limmapa tsa ho robala eo hamorao a ileng a ba serethe sa hae³⁶ le thothokiso ea didactic ho Nôm, Gia huấn ka kapa litaelo tsa lelapa. Seo ho thoeng ke thothokiso e ntlafalitsoeng ho Thị Lộ ke 'nete e belaetsang. Mabapi le Gia huấn ka, thothokiso ena ka mela e 796 e kanna ea qaptjoa hamorao ke mongoli a le mong kapa ba 'maloa ba latellanang. Sengoli feela se ngotsoeng ka nôm ka Nguyễn Trái e fumanehang hajoale ke pokello ea lithothokiso ka puo ea Sechaba (Quốc ngm t tập ) e bopang khaolo ea bosupa ea Ức etsa tập.

    Haeba qalong ea Lê lesika e ne e tšoailoe ho sena letho la bohlokoa Nôm mosebetsi oa bongoli ho feta pokello ena ea lithothokiso ka Nguyễn Trái le tse peli Thệ ngôn by Le Lê Lợi e sa tsoa hlahisoa Hoàng Xuân Hãn, puso ea Morena Lê Thánh Tôn (1460-1497) o bone ho eketseha ho makatsang ha lingoliloeng tsa Sevietnam ka puo ea moo.

   King Lê Thánh Tôn ea neng a e-na le bokhoni ba ho ngola lithothokiso ebile o ne a li rata haholo mabanta, e thehileng selikalikoe sa ho ngola se tsejoang ka hore HộKe Tao Ðàn e le litho 28 Litsebi tsa Khotla tse bitsoang Nhị thập bat tú kapa li-Constellations tse 28 mme ka boeena e le molulasetulo, hape joalo ka motlatsi oa motlatsi oa litho, Thân Nhân Trung 'me Ðỗ Nhuận. Ka hare ho sena HộKe Tao Ðàn, eena le batsamaisi ba hae ba ile ba fapanya lithothokiso ka nôm tse ileng tsa bokelloa hamorao hore e be lipokello tsa lithothokiso tsa Vietnamese tlas'a puso ea Hồng Ðức ke hore puso ea Lê Thánh Tôn.³⁸

    Ntle le sena Hồng Ðức quốc ngm t tập, e boletsoeng e lokela ho etsoa ka lingolo tse joalo ho nôm joalo ka Hồng Châu quốcngU ti tập, ka Lương NhU Hộc, MONGOLI OA MOLIMO: Kim Lăng Ký by Ðỗ Cận . Lekholong le latelang la lilemo, tlasa Mạc, Lingoliloeng tsa Sevietnam ka Nôm o bonts'a tšimoloho e kholo ho pokello ea lithothokiso e tsebahalang Nguyễn Bỉnh Khiêm (1492-1587) tse tsejoang ka Bạch vân thiập, Bạch Vân (Cloud Clouds) e le tšebeliso ea bongoli ba seroki sena. Har'a lingoloa tsa nôm tlasa Mạc, re lokela ho bua hape Ðạke Ðồng phong cảnh phu, Tam Ngung động phu, 'me Tịch. cư le mashome a robongể by Nguyễng Hng; Sứ Bắc quốcngU ti tập, Sứ trinh Khúc, Tứ thờke Khúc, TiểuộClạc phu by Hoàng Sĩ Khải , qetellong, Ngư phủ nhập Ðào nguyên truyện , by Phùng Khắc Khoan.³⁹

3) The Lê trung hưng

    Kapa nako ea Ntoa ea Leboea Boroa Ho tloha lefung la Lê Thánh Tôn ka 1497, Ðạke Việt kapa ka nako eo Vietnam e ile ea tsoela pele ho apareloa ke mathata a sechaba le boemo bo sa feleng ba merusu ea lipolotiki e ileng ea lebisa ho khothong ka Mạc Ðăng Bolila (1527). Kamora nako e khutšoanyane ea lesika la borena la Mạc, ntoa e qalile ka 1627 pakeng tsa Trịnh ka Leboea le Nguyễn ka boroa, ka bobeli ba ipolela hore ke balateli ba Lê. E ile ea fela ka 1672 ka tumellano ea ho sebelisa Noka ea Linh (Linh giang) joalo ka mola oa khethollo pakeng tsa libaka tse peli. Empa ka 1775, ho nka monyetla oa Tây Sơn, bofetoheli ka Boroa, Trịnh hlasela le ho nka Phu Xuân, motse-moholo oa Nguyễn ka Boroa.

    Leha ho le joalo, ka bobeli Trịnh le Nguyễn ba ile ba lihuoa ke Tây Sơn e mong oa baetapele bao Nguyễng Huệ o phatlalalitse e le Mmusi qetellong ea 1787. Leha a ne a le sehlohlolong sa tlhonamo ea Emperor Quang Trung ho Chaena ka 1789 le tse ngata tsa eona tse hlollang, Tây Sơn puso e ile ea phela hakhutšoanyane mme ea felisoa ka 1802 ha Nguyễn anh o ile a iphatlalatsa e le Moemphera Gia Long ea Nguyễn kamora ho hapa Mmusi Cảnh Thịnh ea Tây Sơn le banab'abo.

    Semelo sa kahisano le lipolotiki tsa nako ena e telele se akaretsang lekholong la leshome le metso e supileng le la leshome le metso e robeli la lilemo se bile le tšusumetso e kholo ntlafatsong ea lingoliloeng tsa Sevietnam ka Nôm. Bongata ba bangoli e ne e le baetapele ba sesole kapa balaoli ba Lekhotla ba neng ba kentse letsoho haholo liketsahalong tsa linako tsa bona. Kaofela ha tsona li ngotse ka litlhaku tsa China. Leha ho le joalo ba khethile ho ngola hape ka nôm e ba nolofalletseng ho jala litumelo tsa bona tsa lipolotiki ho feta hole thuto ea setso mme, ka nako e ts'oanang, ho holisa karolo ea bona ea tšusumetso naheng. Ntle le mefuta e meng ea Chaena e neng e alima libuka tsa mofuta oa Thấhoang le thi kapa lithothokiso tse supileng tse otlolohileng, Phu kapa prosepoetry, the Kinh Nghĩa kapa litlhaloso tsa Chinese Classics, Văn sách kapa dissertation e ileng ea tsoela pele ho ratoa haholo, litlaleho tse ling tse telele ho lục bát kapa Limithara tse tšeletseng le ho Pina thấtlục bat kapa limithara tse 7-7-6-8 tse ileng tsa etsa hore tšebetso ea bona ho ella bofelong ba lekholo la leshome le metso e robeli la lilemo, ba apere moea o mocha oa boqapi ba bangoli ba Vietnam ka nôm. Tse latelang ke mesebetsi e emeloang haholo ea lingoliloeng tsa Vietnam tsa nôm nakong ea lilemo tsena tse makholo a mabeli ka nako eo North North, Vietnam Boroa le tlas'a Tây Sơn.

1. a) A re ke re bue, e le mengolo e ka sehloohong ea nôm e Vietnam Leboea tlasa Trhnh: Giai cảnh hứng tình phú, Nga ba hạc phu by Nguyễn Bá Lân, Chinh phụ soak fetoleloa ho Nôm by Oan thị Keểm, Cung oán Ngâm Khúc by Nguyễn Gia Thiều, Hoa Tiên Truyện by Nguyễng Huy T.ự, Tự le V Vn kapa lithothokiso tse peli tse khutšoane ka Nguyễn thị Ngọc Vinh, serela sa Morena Trịng Doanh, Lý Triềuệ tam Hoàng thái hậucổ lục. thần tích quốcngU diễn ka by Trương Ngọc Trong, moroetsana oa tlhompho ka nako ea Morena Trịnh Cương, Ngự đề Thiên hoà doanh Bách vịnh tập by Morena Trịng Moq, Kiềng Nguyên thi tập ka Morena Trịng Doanh, Tâm thanh tồeffụytập ka Morena Trịnh Sâm.40)
2. b) Har'a mengolo ea sehlooho ea nôm e Vietnam Boroa tlas'a Nguyễn, boletsoeng bo lokela ho etsoa ka Ehlile ke Truyện by Prince Ðán (1699-1753) mora oa borobeli oa King Hiển Tôn Nguyễng Phước Chu, Ngoạ Nako e telele cương van 'me Tư Dung ván by Khao Duy T.ừ, Shai Vhai, sengoloa sa satirical ka NguyễCư Trinh, Sefela tinh bấtdạ popện by Nguyễn HUu Hao.

4) Lingoloa tsa sehlooho tsa nôm tlasa Tây Sơn

    Ntle le mabaka a joalo a hlalositsoeng pejana e leng lebaka la kholo e kholo ea Lingoliloeng tsa Nôm qetellong ea lekholo la leshome le metso e robeli la lilemo, a re boeleng hape re bue ka mosa o ikhethang o neng o bolokiloe chU Nôm tlase ho Tây Sơn mme haholoholo tlasa puso e kgutshwane ya Mmusi Quang Trung. Mona ke tse ling tsa lingoloa tsa nôm tseo bangoli ba bona ba neng ba tšehetsa 'muso ona kapa ba o hanyetsa: Hoài Nam Khúc by Hoang Quang, Tụng Tây hồ phu by NguyễH H L Lượng, Ai tư vnn ka Khosatsana Ngọc Hân, mosali oa Nguyễng Huệ, Dụ ke Ngâm tập 'me Dụ ke văn tập by Phan Huy Hok, eo hape a siileng a Nôm phetolelo ea Sechaena se ngotsoeng Chinh phụ Soak by Ðặng Trầng Côn, Puo ẩn th tập 'me Cung oán thi by Nguyễn HUU Chỉnh, Chiếntụng Tây hồ phu le nalane ho nôm Sơ Mokhukhu Trán Trang by Phạm Thái.⁴¹ Ntle le tsena Nôm Lingoloa tsa lekholo la leshome le metso e supileng le la leshome le metso e robeli la lilemo, re ka rata ho bua ka ho khetheha ka Thiên Nam minh giám, thothokiso e telele e sa tsejoeng ea nalane ka limithara tse 7-7-6-8 ho latela Prof. Phạm văn Diêu e kanna eaba e qapiloe lipakeng tsa 1623 ho ea ho 1657⁴² le Thiên Nam NgU lục, thothokiso e 'ngoe e sa tsejoeng ea nalane e kanna eaba e ngotsoe lipakeng tsa 1787 le 1800 ho latela Nguyễng Văn T.ố kapa lipakeng tsa 1682 le 1709 ho latela Hoàng Xuân Hãn.⁴³

    Lingoliloeng tsa Vietnamese in Nôm Tlas Le Nguyễn (1802-1862). Nako ena e nkileng lilemo tse mashome a tšeletseng e se e nkoe e le mengoaha e khahlisang ea lingoliloeng tsa Sevietnam ho Nôm. Ena e ngata e ntle ea Nôm mesebetsi ea lingoloa e ne e se ka mor'a tsohle ka lebaka la leano la setso la Nguyễn eo ntle le Babusi Gia Long 'me Tự Ðức ebile ha ho na litemana tse qapiloeng ho Nôm joalo ka Marena Trịnh leha e le ho khothaletsa lithuto tsa bona ho ngola Nôm. E ne e le, ka tekanyo e itseng, lefa le tsoang le mofuta oa tšibollo ea lingoliloeng tsa nôm lekholong la leshome le metso e robeli la lilemo. Ka mokhoa o mong, e fana ka matla a ho nka hore babali ba Nôm haholoholo Nôm Litlaleho tse litemaneng li tlameha hore ebe li ne li ntse li eketseha le ho feta Vietnam. Leha ho le joalo, 'nete ke hore boholo ba lingoliloeng tse ngotsoeng ka nepo li ngotsoe ka nepo ho tsoa ho Nguyễn lesika. Bakeng sa ho hloka sebaka, re tla bua feela ka mabitso a seng makae a libuka le mabitso a bangoli ntle le ho etsa eka re ka fana ka lenane le felletseng la lingoloa tsa nalane e hlahisitsoeng ke lekholo la leshome le metso e robong la lilemo. Pele ho tsohle, sebaka sa tlotla se lokela ho bolokela poko ea rona ea Naha ea Kim Vân Kiều thothokiso ea mela e 3254 lục bát ke seroki se tsebahalang Nguyễng Du (1765-1820), tseo liphetolelo tse 'maloa tsa tsona ka lipuo tse ling li fumanehang. E latelang ho latela mengolo e joalo ka nôm prosa le litemaneng joalo ka Xuân Hươke tập ka Poetess Hồ Xuân Hương (qalong ea lekholo la leshome le metso e robong la lilemo), Nhị thậptứ hiếu diễn âm, Phụ châm tiện lm, Sứ trinh tiện l Khm Khúc by Phýn phức (1785-1840), Mai đình mộke Ke by NguyễHuy Hổ (1783-1841), Mofumahali Kim Thạch Kỳ Kho Kho by Bùi HUu Ntja (1807-1872), Lục vân Tiên, Dương Từ Hemoậu, Ngư TiềUVấn đáp y thuật by NguyễÐình Chiểu (1822-1888) So Ho kang Ho chế Thập keều diễn ka, So Ho kang Ho chế Luậng ngU thích nghĩa ca Khongh chế tự họcảke nghĩa ca by Tự Ðức (1829-1883), lipolotiki tse bululetsoeng ke lithothokiso ke Tôn Thọ Tuhng 'me Phan Khong Trị , Chính Khí Ca by Nguyễv le n Giai , ÐạKe Nam Quốcsử diễn Ca by Lê Ngô Cát 'me Phạm Ðình Toái , Hạnh Thục Ca by Nguyễn Nhược thị (1830-1909), lithothokiso le lipina tse bitsoang Hát Nói by NguyễCông Trứ (1778-1858), Cao Bá Quát (? -1854) le Nguyễng Quí Tân (1811-1858), lithothokiso tse fapaneng ka Nguyễn Khuyến (1835-1909), Trần Tế Xương (1870-1907) joalo-joalo.

    Kamora nako, ho lokela ho buuoa ka mokhoa o khethehileng ka litlaleho tse joalo tse sa tsejoeng ho Nôm litemana e le Nhị độ E se eka, Tống Trân, Thạch Sanh, NU Tú Tài, Phương Hoa, Lý Công, Hoàng Trừu, Bích Câu, Phan Trần, Quan Thị Likhalase, Hoa Ðiểu tranh năng, jj… tse ling Nôm litlaleho le Nôm Lingoloa li ile tsa tsoela pele ho hlahisoa hangata ka sekhukhu esita le ka mor'a 1862 ho fihlela bonyane mashome a mane le ha semathi sa semmuso se amoheloa Quốc NgU script.⁴⁴ Tsohle Nôm Libuka tsa bongoli tse boletsoeng ka holimo li ngotsoe ka mokhoa o fapaneng kapa ka mokhoa o mong. Leha ho le joalo, ha ho joalo ka palo e makatsang ea tse ling Nôm Lingoloa tse seng li bolokiloe ka seVietnam le lilaebraring tse ling.⁴⁵ Ba lula ba emetse hore transcript e kene Quốc NgU ho etsoa ke litsebi. Ka ntlheng e 'ngoe, Nôm litemana tse seng li ntse li hatisitsoe ha lia lokoloha liphosong tsa sengoloa. Tlas'a maemo ana, ho nyatsuoa ka sengoloa ho bohlokoa haholo mme ho ka khoneha feela ka ho lumellana ha mefuta eohle e fumanehang ka bobeli ho Nôm le ho Quốc NgU. Joalokaha ho hlokometsoe hantle ke Dương Quảng Hàm "nalane ea 'nete ea lingoliloeng tsa Sevietnam e ka etsoa feela ha litokomane tsena tsohle li nôm li se li hlakisitsoe le ho ngoloa ho Quốc Ngữ. "⁴⁶ Empa, kaofela Nôm litemana haholo-holo tse hlokang ho ngoloa ho Quốc NgU ha li felle feela ka lingoliloeng mme ho na le tse ngata tsa bohlokoa Nôm litokomane tse amanang le nalane ea Vietnamese le setso sa Vietnam. Ha e le hantle, ChU Nôm e ne e sa sebelisoe feela ke bangoli ba Vietnamese bakeng sa lingoliloeng empa hape e sebelisitsoe ke batho ba bang etsoe merero e fapaneng ho tloha lekholong la leshome le metso e supileng la lilemo. Mohlala mona ke lengolo ho Nôm e lebisitsoe ho 1670 ho Morena Nguyễng Phước Trăn ke Mojapane ea bitsoang Kadoya Shichirobei e tsejoang hape tlasa lebitso la hae la Vietnamese ka Cha Chánh (Ntate Chánh): (:).

    Tse latelang ke sengoloa sa eona ka Quốc NgU "Ông muôn tuổke. Ke một em tôi Uena đất Annam nghe rằng hoang làm tôi ông, mừng lắm. Dầu moôn lẽ thờke cậy lng (kapa sheba) ơn. Ông muôn tuổi”[Phetolelo ea Senyesemane: Ke u lakaletsa lilemo tse likete tse leshome tsa bophelo. Ke ile ka utloa hore e mong oa banab'eso ba bacha [ke hore Shichirojiro ] ea lulang ho Annam e fetohile e 'ngoe ea lithuto tsa hau. Ke e thabela haholo. Ke kopa ho mo khothatsa ka mosa oa hau tlas'a maemo afe kapa afe. Ke le lakaletsa lilemo tse likete tse leshome tsa bophelo].⁴⁷

    Kamehla mabapi le lekholo la leshome le metso e supileng la lilemo, a re ke re bue ka libuka tse 'maloa tse ngotsoeng ka letsoho ho Nôm ho tsoa ho Ntate oa Mok'hatholike oa Italy, J. Maiorica (1591-1651) e fumanoe ke Prof. Hoàng Xuân Hãn le Laeboraring ea Naha ea Fora (Bibliothèque Nationale) e Paris. Lihlooho tsa lingolo tsena tse ngotsoeng ka letsoho li fetisitsoe ke eena ka tsela e latelang. 1) Thiên-Chúa Thánh-giáo HốeonaộKe Kinh. 2) Thiên-Chúa Thánh-giáo Khai-mông. 3) Ðức Khrua Chi-thu. 4) popện Ðức Khrua Chit-thu. 5) Thiên-Chúa Thanh-Mẫu. 6) Các Thranh truyện. 7) Vita sanctorum (Ha ho sehlooho ho Nôm). 8) Ông Thánh I-na-xu. 9) Ông Thánh Phan-chi-cô Ha-vi-ê truyện. 10) Ke lễ ka Phục-sinhến thá bảy. 11) NhUke điều ngám trong các lễ trọng. 12) Kinh nhUng lễ M Pha Phục sebe.⁴⁸ Joalokaha re ka bona, ChU Nôm e bileng le karolo e enneng haholo le phapang e kholo ho lingoliloeng tsa Vietnamese tse fetileng, e tla lula e le sesebelisoa sa bohlokoa sa ho etsa lipatlisiso eseng feela bakeng sa baithuti ba lingoliloeng tse fetileng tsa Vietnam empa hape le bakeng sa lipatlisiso tsa nalane ea Vietnam le setso sa Vietnamese.

BONA HO EKETSEHILENG:
◊  CHỮ NÔM kapa sengoloa sa mehleng sa Se-Vietnamese le Menehelo ea Khale ea Lingoliloeng tsa Vietnamese - Karolo ea 2.
◊  CHỮ NÔM kapa sengoloa sa mehleng sa Se-Vietnamese le Menehelo ea Khale ea Lingoliloeng tsa Vietnamese - Karolo ea 1.
◊  CHỮ NÔM kapa sengoloa sa mehleng sa Se-Vietnamese le Menehelo ea Khale ea Lingoliloeng tsa Vietnamese - Karolo ea 3.

lintlha: 
²⁹  Bakeng sa lintlha tse ling mabapi le sebopeho sa ChU Nôm, bona: 聞 宥: 論 字 喃 之 組織 及其 與 (14, 1933. maq. 201-242), 燕京 學報, Pele 14 nako, 1933, tr. 201-242 - 山 本 達郎: 聞 宥 氏, 論 字 喃 之 組織 1949. 東洋 學報, Pele12 卷 第 2 號, 1935 年 - 陳 荆 和: 字 喃 之 形態 及其 產生 年代 [Hình thái và niên đại xuất hiện của chữ Nôm], 人文 科學 論叢, 第一 輯, 台北, 1949 年. Ka Bu Cầm, Dẫn Nhập Nghiên Cứu Chữ Nôm (Lintho tsa ho ruta bakeng sa baithuti ba Lefapha la Litlelase, Univesithi ea Saigon). Bona le:  聞 宥: 當 田健 次, 字 喃 研究 一聲 母 (1), 字 喃 研究 一聲 母 (2), 1973, 12 言語 學 論叢 卷 (72, 12) (東 教 大 言語 學 研究 會), (1), (2), 1973, 12 (72, 12) (). 
³⁰  Dương Khong Hàm, Le Chữ nôm ou écritude démotique joalo-joalo ... maq. 283-284a. 
³¹ Edouard Diguet,De la Langue Annamite Parlée et Ecrite”, Revue Indochinoise, Aout, 1905, 226-32. 
³²  Bửu Cầm,Ưu-điểm và Khuyết-điểm của Kho Kho"(Lintlha tse matla le lintlha tse fokolang tsa Chữ Nôm) Việt Nam Khảo Cổ tập san, Saigon 1960, no 1, maq. 50-64. Maurice Durand, likhomphutha, BEFEO, Tome L, fasc, no 2, 1962, leqephe 561. 
³³  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản, Thi Nong Việt Nam (Từi Trần đến cuối đời Mạc), Các lớp Trung Học. Loại Sách Học Sông Nhị, Hà-Nội 1951. maq. 19-45. Hoàng Xuân Hãn,Nguyễn Biểu, một gương nghĩa liệt và mấy bài thơ cuối đời Trần", Khai Trí Tiến Ðức Tập San, 2.3, Hanoi 1941. Lãng-Hồ,"Văn phẩm với Thời Ðại của Văn phẩm. Truyện Trê Cóc và Trá -n Trinh-Thử", Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XII, Quyển 11 (11-1963), maq. 1690-1700. Lãng-Hồ,Văn phẩm với Thời Ðại của khoa Văn ph Trum, Trong Vu", Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XII, Quyển 12 (12-1963), maq. 1893-1898. Lãng-Hồ,Văn phẩm với Thời Ðại của Văn phẩm, Những Bài thơ văn của Nguyễn Biểu, của vua Trần Trùng Quang Một vQuang", Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XIII, Quyển 1 (1-1964), maq. 63-70. 
³⁴  Cf. Shu-King, 書 經: 泰誓 中6: “ 受 有 億 兆 夷 民 離心 離 予 亂 仁 仁仁": Kinh-Thư, phetolelo ea Seviettata ea Moprofesa Thẩm Quỳnh, Saigon 1968, leqepheng la 206. 
³⁵  Dương Khong Hàm, Việt Nam Văn Học Kho Kho, leqepheng la 107. 
³⁶  Cf. Nguyễn Khắc-Kham,Mabitso a Vietnamese le maemo a bona a ikhethang”, Lithuto tsa Area le Setso, Ha ho 23 University ea Thutong ea kantle ho naha ea 1973, leqephe la 205, leqephe la 23. 
³⁷  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản, op. e qotsitsoe maq. 49-69. Trần Văn Giáp, Phạm Trọng Ðiềm: Nguyễn Khoa, Quốc Âm Thi Tập (Hanoi, 1956), Văn-Ðàn Tạp chí, Số Ðặc biệt về Nguyễn Khoa, Bộ IV, số 10 (3/1-9/1, 1963). Puo ea puisano mabapi le Nguyễn Trãi le mesebetsi ea hae, 'moho le ba bang ba nkile karolo Phạm Ðình Tân, Thái Bằng, Vũ Hạnh, Phạm Ðình Khiêm, Nguyễn Khắc-Kham le Nguyễn Trọng Huy, setloholo sa bo 16 ho tloha Nguyễn Trãi. 
³⁸ Dương Quảng Hàm, op. Ho qotsitsoe maq. 98, 99, 280. Nguyễn Ðình Hoà Buka ea Buka: Kenyelletso ka la litterature Vietnamienne e ngotsoe ke Maurice M. Durand le Nguyần Trân Huân, Mongoli oa American Oriental Society. Moq. 92, Palo ea 2, Mphalane-Phato 1972 maq. 364-368. 
³⁹  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản op. e qotsitsoeng. maq. 101-121. 
⁴⁰ Dương Quảng Hàm op. e qotsitsoeng, maq. 302-306. Nguyễn Văn Tố, "Poésies inédites de l'époque des Lê", Bulletin de la Société d'Enseignement Mutuel du Tonkin, Tome XIV, no 1, Janvier-Mars 1934, maq. 30-36, Tome XIV, no 2, Avril-Juin 1934, maq. 182-190, Tome XIV, No 3, Juillet-Sep. 1934, maq. 460-463. 
⁴¹  Sơn-Tùng, Hoàng Khong Trâm, Quốc văn Ðời Tây Sơn, Sách Hiểu Biết, Vĩnh Bảo Saigon, 1950, maqephe a 123. 
⁴²  Phạm Văn Diêu,Thiên Nam Minh Giám”, Văn Hoá Nguyệt San, Saigon Loại mới tập XII, Quyển 1, số 77 tháng 1-1963, maq. 49-68. 
⁴³  Phạm Văn Diêu,Thiên Nam Ngữ Lục”, VNVHNS Loại mới tập XII, Quyển 3, số 79, la 3, 1963, maq. 351-368, Quyển 4 số 80, la 4, 1963, maq. 535-550, số 81, tháng 5, 1963 maq. 689-698, số 82, la 6, 1963, maq. 835-847. 
⁴⁴  Ho-Nhiên, Nghiêm Toản, Việt Nam Văn-Học Sử Trích nau, II, Vĩnh Bảo, Saigon, 1949 maq. 7-70. Thanh Lãng, Khởi Thảo Văn-Học Sử Việt NamVăn chương Chữ Nôm (Tựa của Giáo Sư Nguyễn Ðăng Thục), Saigon 1953, maq. 47-212, Phạm Thế Ngũ, Việt Nam Văn Học Sử Giản ước Khoa Li, Moq. 2, Quốc Học Tùng Mangolo, Saigon 1963. 
NB Mabapi le mabitso a 'nete a Hồ Xuân Hương le Bà Huyện Thanh Quan ho nahanoa hore ba kile ba bitsoa ka mokhoa o tšoanang Hồ thị Mai 'me Nguyễn thị Litšoantšo, Selelekela a la littérature Vietnamienne (Pokello UNESCO, Kenyelletso litterature tsa machaba Orientales G. Maisonneuve et Larose Paris, 1969) ka Maurice M. Durand le Nguyễn Trần Huân, maq. 181, 189. 
⁴⁵  Mabapi le pokello ea lingoloa tsa Nôm ho Bibliothèque Nationale de Paris, bona: Alexander Barton Woodide, Vietnam le The Chinese Model, Phuputso e lekantsoeng ea Mmuso oa Vietnam le oa China karolong ea pele ea lekholo la leshome le metso e robong la lilemo, Harvard University Press Cambridge, Massachusetts, 1971, leqephe 323 moo re balileng polelo e latelang "Kwa Paris, maruo a makatsang a pokello e khahlang ea litemana tsa nôm ho Bibliothèque Nationale ke phephetso ho setsebi leha e le efe. " 
⁴⁶  Dương Khong Hàm, Le chữ nôm ou Ecriture demotique jj… leqephe la 285. 
⁴⁷ Kawashima Motojiro: 川島 元 次郎, 朱 印 [船] 貿易 史 [Lịch sử mậu dịch thuyền Khoa KẤu Ấn], 大 正 十年 九月 十十 十, 大 正 十年 九月 十五十五 十五, 內外 出版 株式會社, leqepheng la 469. 
⁴⁸  Hoàng Xuân Hãn, Girolamo Maiorica jj… op. e qotsitsoe maq. 208-213.

Sengoloa: Lithuto tsa Sebaka le Setso 24, Tokyo University of Foreign Study 1974. Khatiso ea elektroniki ea Nguyễn Quang Trung le Lê Văn Ðặng, Phuptjane 2001. (Tạp chíčn Nôm, Số 4 (77) 2006; Tr.3-21)

lintlha:
** Sehlooho sa likarolo, mongolo o motenya le setšoantšo sa sepia se behiloe ke Ban Tu Thư - khaledna
Mohloli: Setsi sa lithuto tsa Sino-Nom.

BAN TU THƯ
03 / 2020